Sabah 2010

Kami sekeluarga bercuti ke Sabah pada tahun 2010. Driving dar Kuching hingga ke KK.
Jarak Kuching ke Kota Kinabalu sekitar 2000KM. Ambil masa 2 hari driving.
Penginapan:
1 hari di Miri --> 1 malam Kota Kinabalu --> 1 malam Kundasang (J Residence) --> 1 malam KK --> 1 malam di Miri --> Kuching.

 Kota Kinabalu

 Pulau Manukan

 Temburong, Brunei

 J Residence, Kundasang.

Desa Farms, Kundasang.

Lembah Bujang tapak proto sejarah

Lembah Bujang dianggap sebagai tapak proto sejarah penting dalam konteks sejarah awal di Malaysia.

* [Nota: Artikel ini hanyalah artikel yang bersifat akademik semata-mata dan tidak mengambarkan pandangan Organisasi]

1.0 Pengenalan

Proto sejarah merupakan satu jangka masa di antara zaman pra sejarah dan zaman sejarah mula ditulis. Zaman transisi di antara prasejarah kepada sejarah dipanggil protosejarah. Menurut Munandar[1] ciri-ciri zaman protosejarah terdapat dua iaitu:

1.      Terdapat catatan tentang suatu bangsa di suatu wilayah telah ditulis oleh bangsa lain yang telah mengenal tulisan, sedangkan bangsa yang beritanya dicatat itu masih belum mengenal tulisan.

2.      Terdapat catatan di suatu wilayah  yang sudah dikenal peninggalan yang mempunyai bentuk-bentuk seperti “tulisan”, tetapi belum dapat dibaca atau diertikan hingga saat ini.

Dalam konteks Malaysia sumber awal sangat terhad, malah dalam banyak perkara kita terpaksa merujuk kepada sumber dari Arab, Cina, India dan Eropah bagi menulis semula sejarah zaman proto. Maka tidak hairan banyak penulisan sejarah awal Malaysia lebih memberikan fokus terhadap sejarah selepas Melaka.[2] Justeru tidak banyak kawasan yang didapati memiliki sumber sejarah sama ada berdasarkan sumber luar maka penemuan yang besar hasil usaha cari gali di Lembah Bujang sangat penting untuk menulis sejarah awal Malaysia sejak awal kurun Masehi lagi. Penemuan tapak-tapak zaman proto sejarah di tempat lain juga tidaklah sebanyak di Lembah Bujang. Kepentingan Lembah Bujang atau Kedah Tua dapat dilihat berdasarkan dua sumber yang penting iaitu berdasarkan catatan sumber  asing dari India,  Arab dan Cina; dan juga sumber arkeologi iaitu berdasarkan sumber arkeologi yang menunjukkan peranan Kedah sebagai tempat perdagangan di Asia Tenggara. Kajian menunjukkan telah wujud kerajaan Melayu awal di Lembah Bujang sekurang-kurang sejak abad ke-6M hingga abad ke-13M. kerajaan ini dipercayai memainkan peranan penting sebagai pusat perdagangan dan komersil di antara timur dan barat.[3]

2.0 Rekod Bertulis

2.1 Berdasarkan sumber asing

Peranan Lembah Bujang dilihat sebagai pusat perdagangan di Asia Tenggara dengan memiliki lokasi di antara laluan perdagangan Arab, Farsi, India dan Cina. Justeru, sebagai kawasan persinggahan perdagangan  muncullah beberapa istilah seperti  Survanabhumi (negeri emas) oleh G.Coedes, Yavadvipa (pulau emas dan perak), Suvarnadvipa (pulau emas) oleh D.G.E. Hall yang merujuk kepada kawasan Asia Tenggara khususnya Lembah Bujang.[4]

            Catatan tentang negeri Kedah berdasarkan sumber India iaitu yang terkandung di dalam sebuah puisi Tamil berjudul Pattinappalai yang ditulis di antara abad kedua Masehi hingga ketiga Masehi menyebut Kedah sebagai “Kalagam” yang dikatakan mempunyai pengertian yang sama seperti “Kandaram” iaitu Kedah. Ini disokong oleh catatan pada batu bersurat kerajaan Chola bertarikh 1030 Masehi pula menunjukkan dengan jelasnya bahawa “Kandaram” merupakan “Kataha” yang disebut dalam cerita-cerita lama Sanskrit terutamanya di dalam drama Kaumudimahotsava yang ditulis di antara abad ke-7M/8M.[5] Ringkasnya terdapat jalinan hubungan melalui perdagangan sejak zaman Gupta (4M-9M), dan Chola (9M-13M). Selain peranan pedagang-pedagang India, peranan pedagang-pedagang tempatan Kedah dikatakan amat penting dalam hubungan di antara India dan Kedah. [6] Justeru bukan hanya pedagang-pedagang luar yang datang ke Kedah tetapi orang tempatan telah terlibat dalam perdagangan dunia.

Melalui rekod China, negeri Kedah juga dikenali sebagai “Chieh-ch’a” atau “Kie-tch’a” oleh ahli-ahli pelayaran China di abad ke-7M. Selain menjalankan perdagangan, pelayar Cina turut pergi ke India untuk tujuan mempelajari keagamaan iaitu agama Buddha.[7] Dalam perjalanan ke India mereka telah singgah ke Srivijaya untuk belajar bahasa Sanskrit. Salah seorang dari mereka ialah I-Tsing yang telah singgah di Srivijaya pada tahun 672M dan kemudiannya juga telah singgah di Kedah pada 673M. Setelah belajar selama 12 tahun di Universiti Nalanda dan dalam perjalanan balik ke China beliau telah singgah sekali lagi di Kedah pada tahun 685M. berdasarkan catatan oleh pelayar China adalah tidak dinafikan pentingnya Kedah sebagai pusat perdagangan di rantau Asia Tenggara. Malah dikatakan negeri Kedah turut memiliki hubungan dengan negeri China sejak abad ke-7M.[8]

Sumber Arab menyatakan Kedah (Kalah) terletak di antara India dan China. Menurut catatan oleh Ya’qubi pada abad ke-9M, negeri Kedah terletak selepas laut Harkand (Ceylon) sebelum sampai di sebuah selat (Selat Melaka). Catatan oleh Sulaiman-al-Mahri juga pada abad 851M turut menyatakan tentang wujudnya kerajaan bahawa Negeri Kedah (Kalah-bar) merupakan negeri yang bebas daripada naungan kerajaan Srivijaya[9] dan merupakan sebuah negeri yang kaya dengan sumber kayu, mineral dan hasil hutan.[10]

Walaupun catatan mengenai Negeri Kedah yang dibuat oleh ahli-ahli pelayaran India, China dan Arab dan juga melalui rekod-rekod yang terdapat di dalam karya - karya sastera India adalah sangat kabur dan sukar untuk dikenal pasti dengan tepat tetapi sekurang-kurangnya telah ada sumber-sumber bertulis yang merekodkan mengenai kepentingan negeri Kedah atau Lembah Bujang pada zaman awal. Melalui rekod ini kita dapati kawasan Lembah Bujang merupakan destinasi perdagangan yang sangat popular pada zaman protosejarah. Maka tidak hairanlah kita dapati begitu banyak jumpaan  arkeologi di kawasan Lembah Bujang. Dengan catatan bertulis yang begitu sedikit sekurang-kurangnya dapat memberi panduan dan mengisi ruang kosong dalam penulisan semula sejarah Malaysia dari awal abad pertama hingga abad ke-15M.

2.2 Rekod Hikayat Sastera Tempatan

            Selain melihat kepada sumber luar, keagungan negeri Kedah turut boleh dilihat melalui sumber hikayat sastera. Antara hikayat yang boleh dirujuk misalnya Hikayat Merong Mahawangsa, al-Tarikh Salasilah, dan Sejarah Kedah. Berdasarkan catatan ketiga-tiga hikayat ini terdapat unsur Hindu, Siam dan Islam pada nama pemerintah awal negeri Kedah. Sekiranya kita melihat perbandingan jumpaan arkeologi dan susunan agama yang masuk ke negeri Kedah, ia seolah-olah bertepatan dengan fakta sejarah bahawa telah ada unsur agama Hindu, Buddha dan Islam di Kedah. Begitu juga dengan susunan pemerintah berdasarkan Hikayat Merong Mahawangsa iaitu terdapat tujuh orang pemerintah sebelum kedatangan Islam yang juga menggunakan gelaran Sanskrit-Siam misalnya Marong Mahawangsa, dan Phra Ong Maha Podisat.[11] Malah karya-karya sastera jelas menunjukkan bahawa terdapat hubungan yang rapat di antara negeri Kedah dengan Perak, Pattani dan Ayutthaya.[12] Walau bagaimanapun sumber hikayat mesti digunakan secara berhati-hati disebabkan konsep sejarah pada masyarakat Melayu tradisional berbeza dengan konsep penulisan sejarah moden. 

3.0 Berdasarkan sumber arkeologi

            Disebabkan dokumen bertulis amat terhad iaitu daripada sumber hikayat lama dan catatan pedagang luar, maka bukti daripada penemuan arkeologi sangat penting bagi membantu menulis semula sejarah Malaysia sejak awal abad pertama Masehi. Ditambah pula catatan  bertulis dan hikayat memberikan gambaran yang sangat kabur tentang sejarah Kedah Tua maka sumber arkeologi di Lembah Bujang akan dapat membantu memberikan bukti kepada data bertulis yang sedia ada.[13] Jumpaan bahan arkeologi di Lembah Bujang meliputi tapak candi Hindu-Buddha, tembikar tanah,  tembikar batu, celadon, porselin, manik, serpihan kaca,[14] dan juga yang terbaru adalah bangunan dan kilang melebur besi pada abad ke-3SM.[15] Jumpaan-jumpaan arkeologi sangat penting malah dikatakan boleh mengubah penulisan sejarah di Asia Tenggara tentang peranan Lembah Bujang. Justeru, sejak tahun 1840-an hingga 2010, lebih daripada 50 usaha cari gali telah dilakukan yang telah berjaya menambah koleksi bahan-bahan arkeologi dan membantu mentafsir semula sejarah Kedah Tua dan Malaysia amnya.

3.1 Periodisasi Lembah Bujang protosejarah

Sebelum kita melihat bukti-bukti arkeologi di Lembah Bujang dikemukakan di sini tentang teori-teori atau tesis yang cuba menerangkan zaman awal Kedah di sekitar Lembah Bujang melalui pendekatan arkeologi. Di antaranya Wales, Lamb, dan Wheatley. Menurut Quaritch Wales perkembangan Lembah Bujang boleh dilihat melalui empat tahap penjajahan dari India iaitu:

1. Tahap awal meliputi jangka masa di antara awal Masehi hingga abad ke-3 Masehi. Hujah beliau berdasarkan jumpaan manik.
2. Tahap kedua bermula di antara tahun 300M hingga 550M. Hujah beliau berdasarkan kepada batu-batu bertulis dan tapak-tapak 1 hingga 3. Masyarakat pada ketika itu dipercayai beragama.
3. Tahap ketiga di antara tahun 550 hingga 750 Masehi. Dalam tempoh ini dikatakan terdapat perubahan kebudayaan disebabkan penaklukan oleh empayar Hindu Pallava ke atas Kedah. Bukitnya menurut beliau boleh dilihat pada tapak-tapak 4 hingga 9 di Lembah Bujang yang dianggap sebagai kuil Siva.
4. Tahap keempat di antara 750M hingga 900 Masehi. Dalam tempoh ini unsur kepercayaan Buddha dari Selatan India yang mempunyai unsur-unsur Pala Mahayana dikesan di Lembah Bujang.

Wheatley turut mengemukakan tempoh kewujudan Lembah Bujang. Menurut beliau sejarah Kedah bermula ketika Gunung Jerai, Bukit Penjara dan Bukit Batu Lintang masih lagi merupakan pulau dan di katakan pedagang dari India telah berhubung dengan masyarakat tempatan.

1. Kira-kira pada abad ke-5M, agama Buddha telah dianuti oleh masyarakat di Lembah Bujang. Melalui hubungan dengan India yang panjang, 300 tahun selepas itu ajaran Buddha di Kedah dikatakan telah diresapi oleh unsur-unsur Saivisme.
   Bentuk-bentuk candi yang menghala ke timur menunjukkan amalan linga di kalangan masyarakat Hindu di Kedah.
2. Pada abad ke-8M hingga 9M terdapat unsur-unsur Mahayana pada ajaran Buddha di Kedah. Beliau menyatakan di samping penglibatan pedagang India terdapat juga pedagang dari Arab dan China di Lembah Bujang sejak abad ke-8M.
3. Serangan Raja Chola pada tahun 1025M-1030M menyebabkan lupuhnya Lembah Bujang. Srivijaya yang turut diserang telah berjaya pulih tetapi berbeza dengan Lembah Bujang yang gagal untuk mengembalikan keagungannya.

Walau bagaimanapun pandangan Wales telah ditolak oleh Lamb dengan mengemukakan pandangan yang lain berasaskan kepada bukti-bukti arkeologi. Malah penemuan candi Bukit Batu Pahat di Lembah Bujang membawa Lamb mempersoalkan kebenaran tesis Wales.[16] Lamb turut membahagikan pendudukan di Kedah kepada empat peringkat juga iaitu :

1. Fasa Buddhisme awal – Buktinya terdapat tiga inskripsi yang dijumpai oleh Low dan Wales yang dibuat atas arahan Buddhagupta bagi menjamin keselamatan pelayaran. Ketiga-tiga inskripsi ini mempunyai teks yang sama dan diberi tarikh abad keempat atau kelima Masehi.
2. Fasa Srivijaya – Terdapat persamaan jangka masa pada Arca gangsa yang dijumpai di Sambas, Kalimantan, Indonesia dengan aktiviti perdagangan di Takuapa, Thailand yang juga mengamalkan aspek kepercayaan Buddha Mahayana dan tantrik. Kepercayaan ini turut diamalkan di Perak pada abad ke-7M hingga 9M.  
3. Fasa Pengkalan Bujang wujud selepas abad ke-11 Masehi iaitu selepas jatuhnya Takuapa sebagai pusat perdagangan. Pada masa ini Lembah Bujang berkembang di sekitar Sungai Bujang dan Merbok, Batu Lintang dan Tikam Batu. Lembah Bujang merosot sebagai pusat perdagangan pada abad ke-14M. Lembah Bujang mula bangkit setelah serangan yang dilancarkan oleh Raja Chola. Fasa ini juga menampakkan peranannya Lembah Bujang pengantara yang menghubungkan kawasan pedalaman dengan dunia luar.
4. Fasa Kuala Muda berkembang setelah Lembah Bujang mencapai kemuncaknya dan dicirikan oleh seramik jenis Ming biru dan putih.

Agak sukar menentukan pendapat yang manakah paling munasabah dalam menghuraikan periodisasi Lembah Bujang. Walau bagaimanapun ketiga-tiga pendapat ini memperlihatkan usaha menghuraikan sejarah Lembah Bujang sebelum abad ke-14M, iaitu sekitar abad ke-3M hingga abad ke-14M. Persoalan yang sering dikemukakan mengenai Lembah Bujang ialah mengenai tarikh kemerosotan kawasan tersebut. Selain memberi alasan serangan Raja Chola oleh Wales dengan jangka masa yang lebih awal, Lamb pula menyatakan punca kemerosotan Lembah Bujang adalah disebabkan oleh perubahan struktur aliran sungai di Lembah Bujang yang menjadi kurang dalam dan jauh di pedalaman. Bahkan sejak abad ke-14M telah muncul kawasan di selatan Semenanjung yang memberikan saingan kepada Lembah Bujang.

3.2 Sumber Arkeologi

3.2.1 Candi

            Lembah Bujang memiliki koleksi candi yang begitu banyak berbanding lain-lain tapak arkeologi di Malaysia. Dengan jumlah yang begitu banyak maka tidak hairanlah mengapa Lembah Bujang sangat penting sebagai kawasan kajian sejak 100 tahun yang lepas. Istilah candi merujuk kepada kuil Hindu-Buddha yang pernah digunakan oleh masyarakat Kedah Tua. Istilah candi berasal daripada perkataan Candika (nama isteri Dewa Siva) ataupun merupakan kependekan daripada istilah Candika-graha (rumah kuil).[17] Candi berfungsi sebagai :

1. Memuliakan orang yang telah mati, terutamanya raja, pembesar atau golongan Brahmin. Justeru abu mayat yang telah dibakar di tempatkan di tengah-tengah bangunan candi sebagai penghormatan. Biasanya abu mayat diletakkan dalam cepu batu (relikuari) dan di tempatkan di bahagian vimana sesebuah candi.
2. Tempat melakukan upacara keagamaan yang bersifat harian ataupun tahunan.

            Berdasarkan penemuan candi di Lembah Bujang, kegunaan candi bergantung kepada fahaman agama yang dianuti iaitu Buddha ataupun Hindu. Walau bagaimanapun ciri umum pada candi tetap kekal iaitu terdapat bahagian vimana dan mandapa yang dihubungkan secara langsung ataupun tidak langsung. Dari segi material kebanyakan candi di Lembah Bujang menggunakan batu bata, batu granit, batu sungai dan batu laterit. Manakala dilihat dari segi bentuk boleh dibahagikan kepada tiga bentuk yang utama iaitu:[18]

1. Segiempat memanjang contohnya Candi Tapak 8 (Candi Bukit Batu Pahat) dan Tapak 19 (Pangkalan Bujang)
2. Segi lapan contohnya Candi Tapak 17 (Candi Bukit Pendiat).
3. Lapan penjuru yang menghala keluar pada setiap sisi misalnya candi Tapak 21 (Kampung Pangkalan Bujang)

            Kewujudan banyak tapak-tapak candi ini jelas menunjukkan pengaruh agama Buddha dan Hindu yang di anuti oleh penduduk awal Lembah Bujang. Hubungan perdagangan dengan India dan Srivijaya juga telah memperkuatkan pengaruh agama Buddha dan Hindu di samping dibawa oleh pedagang-pedagang dari India.

            Menurut Quaritch Wales, candi-candi ini merupakan tinggalan daripada tempat ibadat yang dibina untuk memuja dewa-dewi Buddha dan Hindu yang dibawa oleh peneroka atau penghuni dari India.[19] Quatrich beranggapan pedagang yang datang itu membawa bersama kebudayaan dari India Selatan dan megembangkannya di sekitar Lembah Bujang. Pengaruh proses keindiaan ini dikatakan jelas dengan peranan yang dimainkan Kerajaan Pallava iaitu mazhab Siva. Walau bagaimanapun pandangan ini ditentang oleh Lamb yang menyatakan bahawa Candi Bukit Batu Pahat bukanlah sebuah kuil Siva tetapi lebih kepada pemujaan tantrik. [20] Malah penemuan cepu-cepu (caskets) granit di candi-candi menguatkan hujah Lamb bahawa terdapatnya unsur India (Buddha dan  Hindu) dan unsur kepercayaan tempatan bercorak amalan Jawa dalam pemujaan.[21]

            Di lihat dari segi senibina adalah tidak dinafikan unsur-unsur Buddha dan Hindu sangat jelas. Walau bagaimanapun kita tidak harus mengenepikan peranan senibina tempatan pada candi. Menurut Lamb, terdapat perbezaan di antara candi di Lembah bujang khususnya Candi Bukit Batu Pahat dengan candi di India Selatan iaitu terdapat batu-batu granit yang berlubang di tengahnya untuk meletakkan tiang-tiang kayu. Justeru kemungkinan atap candi diperbuat daripada daun nipah. Justeru, binaan seperti ini tidak terdapat di India Selatan, malah jumpaan candi di Kedah jelas menunjukkan unsur-unsur tempatan iaitu atap nipah, batu dan kayu. Unsur-unsur seperti adalah lumrah terdapat pada rumah-rumah kampong di Malaysia ataupun Indonesia.[22] Persamaan candi Lembah bujang dengan Biaro Si Topajan di Sumatera menunjukkan telah ada tradisi tempatan dari segi seni bina. Besar kemungkinan senibina candi merupakan suatu gabungan dan ubahsuai daripada konsep senibina tempatan. Keadaan ini berlaku kemungkinan disebabkan kemasukan agama Hindu dan Buddha yang membawa bersama aspek senibina menggunakan batu dan bata yang lebih tahan dalam binaan. Selain itu di kawasan candi tidak dijumpai sebarang hiasan ukiran. Ini meyakinkan Lamb bahawa bahan yang digunakan juga terdiri daripada ukiran pada kayu. Justeru itulah kita dapat melihat percampuran dalam aspek senibina pada candi.[23] Malah penemuan banyak serpihan tembikar, manik, gelas; jelas menunjukkan kepentingan Lembah Bujang sebagai pusat perdagangan entreport dan bukan hanya sebagai kawasan ibadat agama Buddha dan Hindu. 

3.2.2 Seni Arca, Relikuari dan Inskripsi

Arca merupakan imej atau simbol yang di buat oleh manusia sebagai mewakili dewa untuk disembah. Melalui penemuan candi di Lembah Bujang terdapat penemuan  seni Arca dalam bentuk vahana, sakhti dan dewa arca dan juga arca yang berhubung dengan struktur candi. [24]

            Jumpaan seni arca membuktikan adanya pengaruh Hindu dan Buddha di Lembah Bujang. Sebahagian daripada arca ini di buat atau di bawa oleh pedagang dari selatan India, manakala sebahagiannya pula turut diukir oleh artis tempatan.[25] Justeru ini membuktikan bahawa Lembah Bujang bukan sahaja penting disebabkan jumpaan seni arca yang di bawa dari luar tetapi dapat membantu mengesan kewujudan seni arca yang turut berkembang dalam masyarakat awal ketika itu.

            Relikuari merupakan sejenis bekas yang digunakan untuk meletakkan barang peninggalan orang alim yang biasanya diletakkan pada candi untuk tujuan pemujaan.[26] Relikuari diperbuat daripada batu, tanah liat, dan tembaga. Terdapat beberapa jumpaan menunjukkan pada bahagian tengah relikuari terdapat bekas-bekas tembaga yang turut digunakan untuk menyimpan objek-objek yang diperbuat daripada kepingan emas, perak, dan tembaga. [27]

            Inskripsi turut dijumpai di sekitar kawasan Lembah Bujang misalnya Inskripsi Cherok Tok Kun dan Inskripsi Buddha-Gupta. Inskripsi yang dijumpai didapati menggunakan huruf Pallava, Pallava-Grandha dan Jawa Kuno. Kajian ke atas Insripsi membuktikan bahawa agama Buddha dan Hindu telah sampai di Lembah Bujang sekitar abad ke-4M hingga 9M.

Secara keseluruhannya jumpaan inskripsi ini telah menunjukkan terdapatnya unsur seni memahat dan sedikit kemahiran menulis. Walaupun goresan tulisan dalam bentuk yang mudah tetapi sangat penting melihat masyarakat pada ketika itu telah didedahkan dengan ilmu menulis. Walau bagaimanapun inskripsi-inskripsi ini perlu dibuat kajian yang lebih teliti disebabkan banyak bahagian yang agak sukar difahami hingga sekarang.

4.0 Kesimpulan

Kepentingan Lembah Bujang tidak dapat dinafikan dengan meneliti sumber bertulis yang begitu terhad ataupun sumber arkeologi. Periodisasi protosejarah yang dibuat oleh tokoh-tokoh seperti Quaritch Wales, Wheatley dan Braddell jelas menunjukkan bahawa era sejarahproto bermula sekitar abad ke-4M iaitu selari dengan penulisan sejarahproto di Indonesia. Walaupun sumber bertulis catatan pedagang-pedagang daripada Arab, India dan China dan juga sumber Hikayat lama agak kabur tetapi catatan ini mampu dibuktikan melalui jumpaan arkeologi di sekitar Kedah khususnya di kawasan Lembah Bujang. Pentingnya kawasan Lembah Bujang ini dari sudut sejarah awal Malaysia telah diakui oleh Sir Roland Braddell bahawa “…as will be seen, the sungai Bujang is horistally the most important river in Kedah, though such a small one…Kedah has the rightful and unchallengeable claim to be the most ancient state in the Federation of Malaya [Malaysia].”[28] Jumpaan arkeologi dan catatan oleh para pedagang menunjukkan peranan Lembah Bujang sebagai pusat perdagangan yang penting di Asia Tenggara yang menghubungkan China dan India. Wujudnya masyarakat bertamadun terbukti dengan jumpaan artifak arkeologi dan ekofak yang mewakili zaman pra sejarah dan fitur yang mewakili zaman protosejarah di Malaysia. Adalah tidak keterlaluan dikatakan Lembah Bujang sangat penting dalam menghubungkan sejarah zaman awal sekitar abad ke-4M hingga kepada zaman kewujudan Melaka pada tahun 1400. Lembah Bujang berjaya mengisi kekosongan dalam penulisan Sejarah awal Malaysia sebelum bermulanya zaman kesultanan Melaka.  Dengan itu vacuum yang wujud di antara zaman Paleolitik, Mesolitik, Neolitik dan zaman logam dapat dihubungkan terus dengan meneliti sumber bertulis yang begitu terhad dan membandingkannya dengan jumpaan arkeologi tentang kewujudan Lembah Bujang hingga Zaman Melaka.

BIBLIOGRAFI

Munandar, Agus Aris. Dinamika Kebudayaan Indonesia: Suatu Tinjauan Ringkas. Dalam LINGUA, Vol. 3 No. 1, Mac 2004, hlm 1-10.

Braddell, Roland St. J. A study of ancient times in the Malay Peninsula and the Straits of Malacca and Notes on Ancient Items in Malaya. Dalam JMBRAS, 1980.

Devahuti, D. India and Ancient Malaya (From the Earliest Times to Circa AD 1450). Singapore: Eastern University Press, 1965.

Sanday, John. Bujang Valley and Kuala Kedah Fort-Proposals for a Masterplan (didapati daripada http://unesdoc.unesco.org/images/0007/000785/ 078585eo.pdf ; Internet (diakses pada 06 Oktober 2010)

Kobkua Suwannathat-Pian. “Dialog of two pasts: ‘historical facts’ in traditional Thai and Malay Historiography”. Dalam New Terrains in Southeast Asian Historiography, ed. Abu Talib Ahmad & Liok Ee Tan. Athens: Ohio University Press, 2003.

Lamb, Alastair. “Chandi Bukit Batu Pahat: A Report of the Excavation of an Ancient Temple in Kedah.” Dalam Monographs on Southeast Subjects No. 1. Singapore: Eastern Universities Press Ltd., 1960.

Leong Sau Heng. “Lembah Bujang”. Dalam The Bujang Valley, ed. J. Chandran dan Jazamuddin Baharudin. Kuala Lumpur: Persatuan Sejarah Malaysia,  1980.

Mohd Supian Sabtu. Tamadun Awal Lembah Bujang. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 2002.

Opat Rattanachot. “Kilang Besi di Temui”. Utusan Malaysia 5 Mac 2009.

Quaritch Wales, H.Q. The Malay Peninsular in Hindu Times. London: Bernard Quaritch Ltd, 1976.

Wheatley, Paul. The Golden Khersonese : Studies in the Historical Geography of the Malay Peninsula before A.D. 1500. Kuala Lumpur: Universiti Malaya Press, 1960.

Winstedt, R.O. “History of Kedah.” Dalam JMBRAS No. 81, 1920.

---

[1] Agus Aris Munandar, Dinamika Kebudayaan Indonesia: Suatu Tinjauan Ringkas, dalam LINGUA, Vol. 3 No. 1, Mac 2004, hlm

[2] D. Devahuti, India and Ancient Malaya (From the Earliest Times to Circa AD 1450), (Singapore: Eastern University Press, 1965), hlm. .

[3] John Sanday, Bujang Valley and Kuala Kedah Fort – Proposals for a Masterplan, Technical Report RP/1986-1987/XI.I.3, UNESCO, Paris, 1987, hlm.

[4] Mohd Supian Sabtu, Tamadun Awal Lembah Bujang, (Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 2002), hlm.

[5] Braddell, Roland St. J., A Study of Ancient Times in the Malay Peninsula and the Straits of Malacca and Notes on ancient items in Malaya, JMBRAS, 1980, hlm.

[6] D. Devahuti, India and Ancient Malaya, hlm.

[7] H.Q., Quaritch Wales, The Malay Peninsular in Hindu Times, (London: Bernard Quaritch Ltd, 1976), hlm.

[8] Paul Wheatley, The Golden Khersonese : Studies in the Historical Geography of the Malay Peninsula Before A.D. 1500,  (Kuala Lumpur: Univrsiti Malaya Press, 1960), hlm.

[9] R.O. Winstedt, “History of Kedah”, dalam JMBRAS No. 81, 1920, hlm.

[10] D. Devahuti, India and Ancient Malaya, hlm. 1

[11] R.O. Winstedt, “History of Kedah”, dalam JMBRAS No. 81, 1920, hlm. .

[12] Kobkua Suwannathat-Pian, “Dialog of two pasts: ‘historical facts’ in traditional Thai and Malay Historiography”, dalam Abu Talib Ahmad & Liok Ee Tan (Ed.), New Terrains in Southeast Asian Historiography, (Athens: Ohio University Press, 2003), hlm.

[13] Mohd Supian Sabtu, Tamadun Awal Lembah Bujang, hlm.

[14] Ibid., hlm.

[15] Opat Rattanachot, “Kilang Besi di Temui”, Utusan Malaysia 5 Mac 2009. Lihat juga http://www.usm. my/index.php/about-usm/news-archive/66-news-highlight/5740-PPAG-UNEARTHS-EVIDENCE-OF-IRON-INDUSTRY-IN-LEMBAH-BUJANG.html

[16] Leong Sau Heng, “Lembah Bujang”, hlm. .

[17] Mohd Supian Sabtu, Tamadun Awal Lembah Bujang, hlm.

[18] Ibid., hlm.

[19] Leong Sau Heng, “Lembah Bujang”, dalam J. Chandran dan Jazamuddin Baharudin, The Bujang Valley, (Kuala Lumpur: Persatuan Sejarah Malaysia,  1980), hlm..

[20] Pemujaan tantrik merupakan yang mencampur adukkan  ciri-ciri agama Buddha Mahayana dan agama Hindu mazhab Siva.

[21] Alastair Lamb, “Chandi Bukit Batu Pahat: A Report of the Excavation of an Ancient Temple in Kedah”, Monographs on Southeast Subjects No.i, (Singapore: Eastern Universities Press Ltd., 1960), hlm.

[22] Alastair Lamb, “Chandi Bukit Batu Pahat: A Report of the Excavation,” hlm. .

[23] Leong Sau Heng, “Lembah Bujang”, hlm. .

[24] Vahana merupakan haiwan tunggangan  yang digunakan oleh para dewa dan ia dipahat bersama dengan dewa. Sakhti ialah isteri para dewa misalnya aakhti Dewa Brahma ialah Aditi, Saravasti dan Gayatri manakala Dewa Siva misalnya Parvati. Sila lihat Mohd Supian Sabtu, Tamadun Awal Lembah Bujang, hlm. .

[25] Mohd Supian Sabtu, Tamadun Awal Lembah Bujang, hlm.

[26] Ibid., hlm. .

[27] Ibid., hlm.

[28] Rolland Braddell, “most Ancient Kedah”, dalam J. Chandran dan Jazamuddin Baharudin, The Bujang Valley, (Kuala Lumpur: Persatuan Sejarah Malaysia,  1980),  hlm.

Port Dickson 2010

Bercuti di Port Dickson 11 April 2010.

Campur tangan British dalam hal ehwal negeri Melayu sebelum perjanjian Pangkor 1874?

Sejauhmanakah anda bersetuju dengan pernyataan, British telahpun campur tangan dalam hal ehwal negeri Melayu sebelum perjanjian Pangkor 1874?

* [Nota: Artikel ini hanyalah artikel yang bersifat akademik semata-mata dan tidak mengambarkan pandangan Organisasi]

1.0 Pengenalan

Banyak tulisan sarjana barat yang menyatakan bahawa British campur tangan bermula pada tahun 1874 iaitu selepas Perjanjian Pangkor, malah menganggap peristiwa sebelum tahun 1874 sebagai bersifat peribadi atau suatu kemalangan (accidental) yang tidak dapat dielakkan.[1] Bagi Tarling sebahagian daripada tindakan British adalah bersifat strategik misalnya British cuba mengelak daripada berkonflik dengan Siam.[2] Pandangan ini mungkin benar bila menyentuh hal ehwal negeri-negeri Melayu di utara tetapi tindakan British di negeri-negeri selatan Tanah Melayu berbeza, seperti kata C.M. Turnbull bahawa “… on the whole this policy [non-intervention] worked effectively in the northern states of Kedah, Kelantan and Terengganu but came under increasing strain in the southern states.”[3]  Pernyataan Parkinson di sokong oleh Tarling tetapi secara praktis kita lihat berlaku pertentangan dengan Siam yang melibatkan urusan dalaman negeri Perak. Malah bagi Emrys Chew pemahaman peristiwa selepas tahun 1874 perlu mengambil kira episod sebelum tahun 1874 yang melibatkan Pulau Pinang (1786), Benkulen dan Jawa (1811), Singapura (1819), dan Melaka (1824).[4] Justeru penulis bersetuju dengan pernyataan bahawa British telahpun campurtangan di negeri-negeri Melayu sebelum tahun 1874 dengan menyentuh perbincangan tentang penglibatan di Johor 1819, Naning (1830/1832), Perak, dan Pahang/Terenganu yang ditafsirkan sebagai campur tangan dalam urusan dalaman sesebuah negeri atau wilayah Melayu. Justeru dalam perbincangan ini penulis akan membincangkan beberapa siri campurtangan sebelum tahun 1874 iaitu campur tangan dalam urusan takhta di Johor 1819, perjanjian Inggeris-Belanda 1824, perang Naning, perjanjian Burney dan Low di Perak, dan campur tangan di Pahang dan pembedilan Kuala Terengganu.

2.0 Campur tangan Selepas tahun 1874

2.1  Campur tangan dalam urusan takhta di Johor 1819

Setelah tamatnyanya Perang Napoleon di Eropah dan termetrainya Konvensyen London 1814, maka British terpaksa memulangkan semula semua tanah jajahan Belanda di seberang laut yang diduduki melalui surat-surat Kew 1795. Penyerahan beberapa wilayah yang begitu strategik untuk perdagangan mendapat bantahan daripada pegawai-pegawai SHTI di Timur. Walau bagaimanapun untuk menjaga hubungan baik penyerahan tetap dilakukan mengikut perjanjian. Dasar monopoli perdagangan Belanda di Timur banyak menyusahkan pedagang British.[5] Justeru, keperluan untuk memperoleh pusat perdagangan di Asia Tenggara yang mampu menjadi pusat pengumpulan hasil perdagangan Kepulauan Melayu dan menyekat monopoli perdagangan Belanda sangat diperlukan.

            Justeru, Stanford Raffles telah melihat Singapura sebagai destinasi yang sesuai disebabkan memiliki lokasi yang begitu strategik bagi mengawal laluan perdagangan antara China dan India dan juga terletak di tengah-tengah Asia Tenggara. Peluang untuk mendapatkan Singapura timbul apabila wujud masalah perwarisan takhta di Johor. Sultan Mahmud III memiliki dua orang putera iaitu Tengku Hussein dan Tengku Abdul Rahman. Semasa kemangkatan sultan Abdul Rahman III, Tengku Hussein yang sepatutnya menggantikan ayahandanya sedang berada di Pahang. Justeru adik beliau telah dilantik bagi menggantikannya sebagai Sultan. Keadaan ini menimbulkan rasa tidak puas hati Tengku Hussein dan membawa kepada perebutan takhta di Johor.

            British telah campur tangan dengan membantu Tengku Hussein mendapatkan takhta sebagai Sultan Johor melalui satu perjanjian pada 16 Februari 1819. Melalui perjanjian ini maka secara rasmi British telah campur tangan dalam urusan penentuan takhta di kalangan raja-raja Melayu. Walaupun perjanjian ini dibayangi oleh hasrat untuk memperoleh pusat perdagangan yang strategik tetapi perjanjian ini secara tidak langsung dilihat sebagai titik awal penglibatan awal British di Tanah Melayu.

Selain campur tangan dalam urusan penentuan sultan, British telah membuat satu persetiaan antara Johor dan Great Britain pada 2 Ogos 1824. Melalui perjanjian ini juga British telah berkuasa sepenuhnya di Singapura dan berhak mentadbir pelabuhan dan melaksanakan sistem perundangan British di Singapura. C.M. Turnbull membuktikan dengan jelas usaha campur tangan ini dalam dua objektif iaitu:[6]

1. Mengeluarkan pengaruh pemimpin-pemimpin Melayu daripada Singapura.
2. Mengasingkan Singapuran daripada politik Melayu

Justeru, pernyataan Sadka bahawa campur tangan hanya berlaku melalui “..the creation and control of the organs of government by the residents..”[7] adalah tidak benar. Rasionalnya apabila jawatan penting telah ditentukan dan diiktiraf oleh British maka telah membuktikan wujudnya unsur campur tangan dalam pentadbiran dan politik negeri-negeri Melayu.

2.2  Perjanjian Inggeris Belanda 1824

Perjanjian ini dibuat dengan membahagikan alam Melayu kepada dua lingkungan pengaruh tanpa merujuk kepada negeri-negeri Melayu di Tanah Melayu, kepulauan Riau dan Sumatera. Tindakan British dan Belanda ini sebenarnya untuk menyelesaikan masalah pertelingkahan di antara Belanda dan British tentang beberapa wilayah yang diduduki dengan mengenepikan pandangan sultan negeri-negeri Melayu.[8]  Ini adalah usaha awal bagi membuka laluan kepada usaha besar-besaran untuk menguasai keseluruhan Tanah Melayu. Perjanjian 17 Mac 1824 ini telah memecah empayar Johor-Riau tanpa persetujuan daripada pemerintah Johor-Riau. Berdasarkan  perjanjian tersebut, kawasan Selatan Singapura berada di bawah pengaruh Belanda manakala di atas garisan yang melibatkan Singapura di bawah pengaruh British. Kedua-dua kuasa ditegah daripada membuat perjanjian dengan mana-mana negeri yang berada di luar lingkungan pengaruh masing-masing. Situasi ini menunjukkan Belanda dan British telah membahagikan alam Melayu tanpa merujuk kepada pemerintah di Tanah Melayu atau Sumatera.

Akibat daripada perjanjian ini empayar Johor-Riau telah berpecah kepada dua lingkungan pengaruh. Kepulauan Riau dikuasai oleh Belanda manakala Johor menjadi wilayah Inggeris. Perjanjian ini juga turut menyatakan bahawa kedua-dua wilayah Johor-Riau tidak lagi mempunyai hubungan politik dan ekonomi.[9] Justeru, di sini jelas British telah campur tangan bukan hanya dari sudut soal politik Melayu tetapi juga terlibat dalam pemecahan sempadan dan memporak peranda sistem ekonomi yang membawa kepada kemerosotan Kerajaan Riau.

Melalui perjanjian 1824 ini, pihak British tidak akan ada pencabar dalam usaha meluaskan pengaruh secara rasmi selepas tahun 1874. British bebas membuat sebarang hubungan politik dengan negeri-negeri Melayu. Ini terbukti dengan campur tangan British di Tanah Melayu untuk menguasai ekonomi terutamanya bijih timah. Penguasaan Inggeris bukan sahaja dari segi ekonomi malahan juga politik. Ini terbukti apabila Inggeris campur tangan dalam hal ehwal politik tempatan dengan memperkenalkan sistem residen. Tujuannya adalah untuk menguasai sistem pentadbiran dan pemerintahan negeri-negeri Melayu agar kestabilan dapat dicapai dan pada akhirnya kegiatan ekonomi mereka akan berjalan lancer tanpa ada gangguan.

2.3  Naning

Masalah Naning timbul daripada status Naning yang tidak jelas sama ada milik Belanda ataupun sebuah daerah bebas. Bukti yang menunjukkan Naning adalah milik Belanda adalah berdasarkan peta lama yang ada semasa Belanda memerintah Melaka. Bagi masyarakat Minangkabau dan penduduk Naning, mereka adalah wilayah yang bebas dan ditadbir oleh Orang-orang Besar Ampat Suku.[10]  Walaupun Naning dibawah pengaruh Belanda tetapi tidak ditadbir secara terus oleh Belanda seperti Melaka.[11] Melalui perjanjian yang termetri pada tahun 1643; selepas serangan Belanda ke atas Naning yang mensyaratkan Naning membayar 1/10 hasil tanaman kepada Belanda di Melaka. Anggarannya sekitar 400 gantang padi. Pada tahun 1746 satu lagi perjanjian ditandatangani dengan pihak Belanda. Melalui perjanjian ini  penjualan bijih timah hanya boleh dilakukan dengan pihak Belanda. Akan tetapi secara praktisnya cukai ini tidak pernah dikutip dan hanya menerima sebahagian kecil daripada bayaran dalam bentuk beras setiap tahun. Pada tahun 1795, British mengambil alih pentadbiran Melaka. Menjelang tahun 1801 satu perjanjian telah ditandatangani antara Leftenan-Kolonel Aldwel Taylor dan Penghulu Naning, Dol Said dan Orang-orang Besar Naning. Melalui perjanjian ini sekali lagi British menuntut bayaran satu persepuluh hasil Naning seperti perjanjian tahun 1643. Semasa pentadbiran Belanda sebelum 1795, Naning diberi kebebasan menjalankan peraturan dan undang-undang Naning. Begitu juga selepas 1818 hingga mac 1825 kebebasan ini dikekalkan.[12] Selepas perjanjian Inggeris-Belanda 1824, status Naning menjadi satu persoalan disebabkan ia tidak jelas.[13] Perbezaan tafsiran status membawa kepada krisis di antara British dan Naning.

Apabila British berkuasa di Melaka mulai April 1825, British mendakwa Naning adalah kepunyaan British. Bagi mengesahkan status Naning W.T. Lewis yang merupakan Penyelia Tanah di Melaka untuk membuat penyelidikan tentang status Naning. Hasil penyelidikan beliau mendapati bahawa Naning adalah milik SHTI. Walau bagaimanapun pandangan ini tidak dipersetujui oleh Garling yang juga merupakan Residen Kaunselor di Melaka. Garling menyatakan kedudukan Naning adalah tidak jelas.[14] Walau bagaimanapun Fullerton berkeras dan menganggap Naning merupakan sebahagian daripada Melaka dan menuntut pembayaran cukai satu persepuluh daripada hasil Naning.[15] Hasil laporan W.T. Lewis terhadap Naning turut menyatakan bahawa terdapat kelemahan dalam pentadbiran Naning dan penyelewengan oleh Orang-Orang Besar Naning. Laporan ini mengesyorkan agar British campur tangan dalam pentadbiran Naning. Selain itu tindakan Dol Said menyelesaikan kes jenayah di Naning pada tahun 1828 dianggap oleh British telah melanggar Undang-undang Negeri Selat.  Dakwaan ini dibantah oleh Penghulu Dol Said dan beliau menyatakan bahawa Naning adalah negeri yang bebas. Pada tahun 1831 Gabenor Robert Ibbetson mengambil keputusan sepasukan tentera seramai 150 orang untuk menawan Naning. Justeru, bermulalah perang Naning dalam dua fasa iaitu perang Naning pertama 1831 dan Perang Naning kedua 1832.

Dalam perang Naning pertama 1831, yang berlangsung selama 18 hari berakhir dengan kemenangan kepada pihak Naning. Kemenangan ini berpunca daripada perpaduan orang Melayu iaitu adanya bantuan daripada negeri-negeri jiran seperti Seri Menanti, Rembau dan Sungai Ujong. British berundur ke Melaka pada 24 Ogos 1831. Antara sebab utama kemenangan orang Melayu ketika itu ialah perpaduan yang wujud di kalangan orang Melayu dan sokongan pemimpin Melayu dari daerah lain.[16] Dalam perang Naning yang kedua pada 7 Februari 1832, pihak Naning telah tewas ditangan British dan menyebabkan Naning ditawan dan menjadi daerah taklukan Melaka.

Kekalahan ini berpunca daripada pengkhianatan orang Melayu dan pembesar negeri jiran yang bersubahat dengan British khususnya Raja Ali dan Syed Syaaban. Dengan kekalahan ini semua undang-undang dan peraturan Melaka akan dikuat kuasakan di Naning. Malah wilayah Naning telah dibahagikan kepada daerah yang lebih kecil. Dengan itu peranan jawatan Penghulu Naning turut dikecilkan kepada mukim sahaja. Pertikaian dengan Naning jelas menunjukkan penglibatan British secara tidak sedar dalam hal ehwal politik negeri-negeri Melayu.[17] Penaklukan ini membuktikan bahawa British telah campurtangan dalam hal ehwal negeri Melayu sejak awal abad ke-19 dan bukannya pada tahun 1874.

2.4  Perak - Perjanjian Burney dan Perjanjian Low

Melalui perjanjian Burney 1826, British telah campur tangan dalam politik negeri-negeri Melayu dengan menghadkankan pengaruh Siam hingga di sempadan Kedah dan Perak sahaja.[18] Pada tahun 1826 Gabenor Negeri-negeri Selat telah menghantar James Low ke Siam bagi memaksa pelaksanaan Perjanjian Burney dengan Siam. Perak diminta jangan menghantar bunga emas, tentera atau membenarkan pegawai Siam berada di Perak. Perak yang enggan menentang Siam dan bimbang dengan keselamatannya mengakibatkan James Low membuat satu lagi persetiaan bersama Perak. Melalui perjanjian ini juga Perak tidak dibenarkan membuat hubungan dengan Siam dan Selangor tanpa kebenaran Inggeris. Sebagai balasan British akan melindungi negeri Perak daripada ancaman Siam.[19]  Perak dminta untuk menyerahkan Daerah Dinding dan Pulau Pangkor kepada British. Bagi penulis, walaupun perjanjian ini tidak pernah di ratifikasikan oleh SHTI di Culcutta tetapi tindakan SHTI yang menyebelahi Perak dalam isu Kerian ketika menentang Kedah menunjukkan  pengiktirapan kepada perjanjian. Di sini jelas bagaimana tindak tanduk British telah menunjukkan adanya unsur-unsur campur tangan dilakukan ke atas hal ehwal negeri-negeri Melayu. Di sini jelas Perak telah dihalang daripada mengendalikan urusan luar negeri mereka.

2.5  Pahang dan Pembedilan Terengganu 1862

Pada tahun 1853, Bendahara Ali mengambil kesempatan untuk membebaskan Pahang dari Johor apabila Johor menjadi lemah. Sebelum mangkat beliau mewasiatkan agar pentadbiran Pahang akan diserahkan kepada putera Wan Mutahir dan Wan Ahmad pula dianugerahkan kawasan Endau.[20] Akan tetapi Wan Mutahir yang dilantik sebagai enggan menyerahkan Endau kepada Wan Ahmad seperti mana mengikut wasiat. Wan Ahmad yang diusir dari Pahang telah pergi ke Singapura untuk memohon bantuan British bagi mendapat kembali haknya. GabenorNegeri-negeri Selat, Blandell enggan membantunya kerana ketika itu British mengamal dasar tidak campur tangan di Negeri-negeri Melayu. Wan Ahmad kemudiannya ke Terengganu dan membuat serangan ke atas Pahang melalui Kemaman. Tindakan Sultan Mahmud (Lingga) yang memohon bantuan pihak Siam bagi mengembalikan hak Wan Ahmad telah menimbulkan rasa kurang senang British. Pada Oktober 1862, Sultan Mahmud (Lingga) tiba di Terengganu dengan angkatan Siam untuk membantu Wan Ahmad menyerang Pahang. Arahan agar Sultan Mahmud (Lingga) agar tidak melibatkan diri di Pahang tidak diendahkan maka British telah menghantar kapal perang ke Kuala Terengganu dan membedil Kuala Terengganu pada 4 November 1862. tindakan ini merupakan amaran kepada Sultan Mahmud (Lingga) dan Siam agar tidak melibatkan diri di Pahang.

Tindakan British untuk menegah campur tangan luar dalam isu Pahang telah menafikan hubungan di antara kerabat di raja Pahang dan Johor. Justeru, ini turut dilihat sebagai tindakan campur tangan. Malah tindakan membedil British disifatkan oleh SHTI di Culcutta sebagai, “… a most disgraceful occurrence to the British name and arms, the most cruel outrage that has taken place in the Eastern seas, and as impolitic as it was unjust and cruel.”[21]  Malah kebenaran yang diberikan kepada Temenggong Abu Bakar untuk membantu  Bendahara Wan Mutahir pada tahun 1862 ditafsirkan sebagai tindakan untuk campur tangan dalam urusan negeri Pahang.

3.0 Kesimpulan

Jelas melalui perbincangan di atas menunjukkan bahawa British telahpun campur tangan dalam hal ehwal negeri-negeri Melayu sama ada melalui tindakan peribadi ataupun secara tidak sengaja (accidental). Malah usaha pada tahap ini lebih merupakan usaha awal dalam merintis kepada tindakan rasmi 1874. Adapun pernyataan bahawa campur tangan hanya berlaku selepas tahun 1874, ia hanya tindakan yang diakui secara rasmi oleh British disebabkan tindakan tersebut direstui oleh Pejabat Tanah Jajahan di London. Malah tindakan pada tahun 1874 juga akibat daripada usaha British untuk mengelak pertelingkahan di negeri-negeri Melayu menganggu bekalan bijih timah dan perdagangan British dengan China. Sebarang perubahan dalam sistem tradisional Melayu yang berpunca daripada tekanan pihak luar membuktikan wujudnya campur tangan. Penyataan rasmi atau tidak sesuatu tindakan dilihat hanya bersifat sebagai alasan atau lebih kepada ‘di atas kertas’ sahaja malah tidak akan memadam fakta sejarah terhadap peristiwa yang dilakukan sebelum daripada tindakan rasmi.

BIBLIOGRAFI

Abdullah Zakaria bin Ghazali. Sejarah Ringkas Naning, diperoleh daripada http://portalfsss.um.edu.my/portal/uploadFolder/pdf/sejarah%20ringkas%20Naning.pdf; Internet (diakses pada 6 Ogos 2010).

Cave, Jonathan. “Naning in Melaka”. Dalam Journal of the Malayan Branch Royal Asiatic Society (JMBRAS) Monograph No. 16. 1996. 78-127

Cowan, C.D. Nineteenth-Century Malaya: The Origins of British Political Control, London: Oxford University Press, 1961.

Emrys Chew, “The Naning War, 1831-1832: Colonial Authority and Malay Resistance in Early Period of British Expansion”, dalam Modern Asian Studies, 32, 2, (1998). 351-387.

Mills, L.A. “British Malaya 1824-1867”. Dalam Journal of the Malayan Branch Royal Asiatic Society (JMBRAS), Vol. 33, Part 3. 1960.

Norhalim bin Hj. Ibrahim. Sejarah Linggi: Pintu Gerbang  Sejarah Pembangunan Negeri Sembilan. Shah Alam: Penerbit Fajar Bakti, 1998.

Parkinson, C. N. British Intervention in Malaya 1867-1877. Singapore: University of Malaya Press, 1960.

Tarling, Nicholas. British Policy in the Malay Peninsula and Archipelago 1824-1871. Kuala Lumpur: Oxford Universities Press, 1969

Turnbull, C.M. The Straits Settlements 1826-1867: India Presedency to  Crown Colony. Singapore: Oxford University Press, 1972.

---

[1] C. N., Parkinson, British Intervention in Malaya 1867-1877, (Singapore: University of Malaya Press, 1960), -.

[2] Nicholas Tarling, British Policy in the Malay Peninsular and Archipelago 1824-1871, (Kuala Lumpur: Oxford University Press, 1969), hlm. .

[3] C.M. Turnbull, The Straits Settlements 1826-1867: India Presedency to  Crown Colony, (Singapore: Oxford University Press, 1972), hlm. .

[4] Emrys Chew, The Naning War, 1831-1832: Colonial Authority and Malay Resistance in Early Period of British Expansion, Modern Asian Studies, 32, 2, (1998), hlm.

[5] L.A., Mills, British Malaya 1824-1867, Journal of the Malayan Branch Royal Asiatic Society (JMBRAS), Vol. 33, Part 3 (1960), hlm.

[6] C.M. Turnbull, The Straits Settlements 1826-1867: India Presedency to  Crown Colony, hlm.

[7] Emily Sadka, The Protected Malay States 1874-1895, (Kuala Lumpur: University of Malaya Press, 1968), hlm.

[8] Nicholas Tarling, British Policy in the Malay Peninsula and Archipelago 1824-1871, (Kuala Lumpur: Oxford Universities Press, 1969), hlm. .

[9] Sila rujuk Artikel VIII hingga XV. L.A., Mills, British Malaya 1824-1867, (Selangor: MBRAS (22), 2003), hlm.

[10] Emrys Chew, The Naning War, 1831-1832: Colonial Authority and Malay Resistance in Early Period of British Expansion, Modern Asian Studies, 32, 2, (1998), hlm.

[11] C.M. Turnbull, The Straits Settlements 1826-1867: India Presedency to  Crown Colony, hlm. .

[12] Abdullah Zakaria bin Ghazali, Sejarah Ringkas Naning, diperoleh daripada http://portalfsss.um.edu.my/portal/uploadFolder/pdf/sejarah%20ringkas%20Naning.pdf, 13. (diakses pada 6 Ogos 2010)

[13]  Norhalim bin Hj. Ibrahim, Sejarah Linggi: Pintu Gerbang  Sejarah Pembangunan Negeri Sembilan, (shah Alam: Penerbit Fajar Bakti, 1998), .

[14] Laporan oleh Garling tentang Naning dan beberapa hasil perbincangan sila lihat Jonathan Cave, Naning in Melaka,  Journal of the Malayan Branch Royal Asiatic Society (JMBRAS), Monograph No. 16. 1996,

[15] Tuntutan agar Naning patuh kepada undang dan peraturan Melaka telah diminta oleh British sejak tahun 1807 iaitu menegah Penghulu Naning daripada melaksanakan kes jenayah di Naning.

[16] Sila lihat tulisan Norhalim bin Hj. Ibrahim, Sejarah Linggi: Pintu Gerbang  Sejarah Pembangunan Negeri Sembilan, hlm. .

[17] C.M. Turnbull, The Straits Settlements 1826-1867, hlm.

[18] C.D. Cowan, Nineteenth-Century Malaya: The Origins of British Political Control, (London: Oxford University Press, 1961), hlm. .

[19] Ibid., .

[20] C.M. Turnbull, The Straits Settlements 1826-1867, hlm.

[21] Ibid., hlm. .